การดูแลสุขภาพโดยเน้นคุณค่า (Value-based Health Care) อนาคตการจัดบริการทางการแพทย์

เนื่องจากผมทำงานและเรียนต่อในสายงานด้าน Healthcare technology ก็เลยให้ความสนใจเรื่องเทรนด์, อนาคตวงการแพทย์, innovation อะไรพวกนี้ครับ ในภาพใหญ่ของวงการ healthcare มีเรื่องหนึ่งที่ผมรู้สึกว่ากำลังเป็นเทรนด์มากในปัจจุบัน ก็คือเรื่อง “Value-based Health Care” ครับ หาคำแปลเป็นไทยไม่เจอเลยขอแปลเป็น “การดูแลสุขภาพโดยเน้นคุณค่า” ละกันนะครับ

(จริง ๆ ในยุทธศาสตร์ Thailand 4.0 มีคำว่า value-based health care นี้อยู่ด้วยนะครับ แต่ผมไม่สามารถหารายละเอียดเพิ่มเติมได้ เลยไม่แน่ใจว่าหมายถึงเรื่องเดียวกันหรือเปล่านะครับ)

ข้อมูลใน Blog นี้หลัก ๆ ผมนำมาจาก 3 แหล่งนะครับ ทั้งหมดเป็นงานของศ.ไมเคิล พอร์เตอร์ (Michael E. Porter) ท่านใดสนใจศึกษาจากต้นฉบับได้ครับ 🙂 จะมีรายละเอียดเยอะกว่าใน blog นี้มาก

• The Strategy That Will Fix Health Care – Harvard Business Review
• Michael Porter on “Value Based Health Care Delivery” – Youtube
• Value-Based Health Care Delivery – Institute For Strategy And Competitiveness – Harvard Business School

Highlights

• Value-Based Health care (VBHC) เกิดจากแนวคิดที่ว่าระบบบริการสุขภาพในปัจจุบันไม่เอื้อให้เกิด value สูงสุดต่อคนไข้ ระบบบริการสุขภาพในยุคหน้าจำเป็นต้องคิดใหม่ทำใหม่ในระดับโครงสร้าง
• Value คือ ผลลัพธ์การรักษา (outcome) ต่อเงินที่ลงไป (cost)
• คุณภาพ (quality) เป็นสิ่งที่ทำให้เกิด value ยิ่ง quality สูง outcome ยิ่งดีและ cost ยิ่งต่ำ
• การจะไปถึง VBHC ได้ อาศัย strategy 6 อย่าง คือ 1. การจัดหน่วยบริการใหม่ 2. การวัดผลแบบใหม่ 3. การจ่ายเงินแบบ bundle payment 4. การบูรณาการข้ามสถานพยาบาล 5. การขยายบริการออกนอกพื้นที่ 6. การมีระบบ IT ที่ดีคอยสนับสนุน
• สำหรับประเทศไทยคงต้องมีการศึกษาเพิ่มเติมต่อไปถึงความเหมาะสมในการนำมาปรับใช้

.

Value ใน Health care

ข้อเสนอเรื่อง Value-based health care (VBHC) นี่จริง ๆ มีมาเป็นสิบปีแล้วครับ สาเหตุก็คือปัญหา health care cost ที่สูงขึ้นเรื่อย ๆ ทั่วโลก ในขณะที่ผลลัพธ์ของการรักษา (outcome) ก็ไม่ได้ดีมาก ปัญหานี้หนักมากในสหรัฐอเมริกา จึงมีความพยายามในการคิดใหม่ทำใหม่ว่าสิ่งที่ทำมาแบบเดิม ๆ โครงสร้างการบริการทางการแพทย์แบบเดิม ๆ การจ่ายเงินแบบเดิม ๆ มันอาจไม่ถูกต้อง ซึ่งสิ่งแรกที่ต้องทำก็คือ นิยามว่าอะไรคือเป้าหมาย (goal) ที่สำคัญที่สุดในระบบบริการสุขภาพ สำหรับ VBHC นี้ goal ก็คือ การทำให้ value สำหรับคนไข้สูงที่สุดครับ

Today, 21^st century medical technology is often delivered with 19^th century organization structures, management practices, measurement methods, and payment models

Value คือ Patient health outcome per dollar spent

ถ้าใครเคยได้ยินคำว่า Accountable Care Organization (ACO) ที่กำลังฮิต ๆ อยู่ตอนนี้ จริง ๆ ก็คือความพยายามในการทำ VBHC แบบหนึ่งครับ

สิ่งที่สไลด์ข้างต้นพยายามจะสื่อก็คือ การเข้าถึงบริการทางการแพทย์ (access) ที่มาก ก็ไม่จำเป็นว่าต้องให้ผลลัพธ์ที่ดี ถ้าทุกคนเข้ารับการรักษาได้แต่ไม่มีใครหายซักคน แบบนี้ก็คงไม่ดี หรือการพยายามควบคุมราคา (cost containment) ก็ไม่จำเป็นต้องให้ผลลัพธ์ที่ดีด้วยเช่นกัน ดังนั้น value ที่แท้จริง ก็คือการมีผลลัพธ์การรักษาที่ดี และใช้เงินน้อยในกระบวนการทั้งหมด (คำว่า Outcome และ Cost นี่มีรายละเอียดของมัน เดี๋ยวจะอธิบายในส่วนต่อ ๆ ไปนะครับ)

Value สัมพันธ์กับ Quality

โดย common sense เราอาจคิดว่า ยิ่งอยากเพิ่ม quality ในการรักษาให้มาก cost น่าจะยิ่งเพิ่ม (อยากได้ของดีก็จ่ายแพง)​ แต่ความเป็นจริงก็คือ ยิ่งระบบสุขภาพที่มี quality ที่ดี cost ยิ่งจะลดนะครับ สาเหตุก็เพราะ คนป่วยน้อยเพราะมีการป้องกันที่ดี, พอป่วยแล้วก็รักษาได้เร็วไม่เกิดภาวะแทรกซ้อนตามมา, มีความผิดพลาดระหว่างการรักษาน้อย, พอออกจากรพ.แล้วก็ไม่มีปัญหาตามมา, ฯลฯ พอมีปัญหาน้อย ก็เลยไม่ต้องรักษา ไม่รักษาก็ไม่มี cost ครับ

Quality ที่ดี ทำให้เกิด Outcome ที่ดี และลด Cost → สองอย่างนี้ก็คือการเพิ่ม Value นั่นเองครับ ดังนั้น Quality คือสิ่งที่สำคัญมากใน VBHC

.

The Value Agenda

ก็คือ Strategy ในการที่จะไปถึง VBHC ได้ครับ ประกอบด้วย 6 อย่าง

ข้อ 6 คือสิ่งที่จะ support ให้ 1-5 เกิดขึ้นได้ ไม่มีข้อ 6 ข้ออื่นก็เกิดไม่ได้ครับ นี่เลยเป็นสาเหตุให้เรื่อง eHealth เป็นประเด็นร้อนมาก ๆ ในอเมริกาตอนนี้ ซึ่ง interoperability ก็เป็นหนึ่งในเรื่องที่สำคัญมาก ๆ (อ่านเพิ่มเติมใน blog: เชื่อมต่อข้อมูลทางการแพทย์ด้วย Health Informatics Standard)

.

1. Integrated Practice Units (IPUs)

ปัญหาของระบบบริการสุขภาพในปัจจุบันก็คือเป็นการจัดโครงสร้างตามความเชี่ยวชาญของผู้ให้บริการ มากกว่าจะจัดตามปัญหาของผู้ป่วย สิ่งที่เกิดขึ้นก็คือมีความ fragmentation ของบริการ ผู้ป่วยจะกลายเป็นเหมือนลูกปิงปองที่ถูกโยนไปโยนมาระหว่างหน่วยต่าง ๆ, เกิดการ delay การรักษา, เกิดความซ้ำซ้อน (เช่น ตรวจเรื่องเดิมซ้ำ ๆ) ในสถานพยาบาลที่ต่างกัน, ต้องเสียค่าบริหารจัดการ (administrative cost) ทุกครั้งที่เปลี่ยนผู้ให้บริการ, ฯลฯ

รูปแบบการจัดบริการที่ดีกว่าก็คือการรวมศูนย์บริการที่เกี่ยวข้องเข้ามาอยู่ที่เดียวกัน เช่น เป็น headache center ก็มีแพทย์เฉพาะทางด้านประสาทวิทยา นักจิตวิทยา นักกายภาพบำบัด ฯลฯ เข้ามาอยู่ในหน่วยบริการเดียวกันเลย ถ้าสิ่งไหนที่อาจรวมเข้ามาได้ลำบาก ก็ใช้วิธี affiliate (สถานพยาบาลในเครือข่าย – จะกล่าวถึงในหัวข้อถัด ๆ ไปครับ) ทั้งหน่วยบริการนี้มีหน้าที่ทำให้ value สำหรับคนไข้สูงที่สุด ดูแลคนไข้ทั้ง cycle ของโรคนั้น ๆ และมีความรับผิดชอบร่วมกันต่อคนไข้ (joint accountability) ไม่ใช่มีปัญหาก็โทษกันไปมา

IPUs และ Primary Care

Concept ของ IPUs สามารถประยุกต์ใช้กับ Primary Care ได้โดยการจัดบริการสุขภาพตามกลุ่มประชากร เช่น IPUs สำหรับคนไข้โรคเรื้อรัง, IPUs สำหรับคนไข้สูงอายุที่ช่วยเหลือตนเองไม่ได้ เป็นต้น

IPUs จะช่วยเพิ่มรายได้ให้ผู้ประกอบการสถานพยาบาล

เพราะจำนวนคนไข้ (volume) ที่มารับบริการจะเพิ่มขึ้น VBHC เชื่อว่าโครงสร้างการบริการแบบเดิมที่สถานพยาบาลเดียวทำทุกอย่าง เช่น แผนก Orthopedics ก็ทำตั้งแต่เปลี่ยนข้อสะโพก ข้อเข่า ผ่าตัดกระดูก ผ่าตัดหลัง ฯลฯ สภาพแบบนี้ทำให้เกิดสภาพทำได้ทุกอย่าง แต่ไม่ได้ดีจริง ๆ ซักอย่าง ในต้นฉบับจริง ๆ จะมีตัวอย่างครับว่าการจัดองค์กรในรูปแบบที่ทำแค่อย่างเดียว จะทำให้เกิด outcome ที่ดีกว่าทำทุกอย่างใน cost ที่ต่ำกว่า (สร้าง value ได้มากกว่า) ได้อย่างไรบ้าง

อธิบายภาพด้านบนแบบสั้น ๆ ก็คือ ถ้าสถานพยาบาลไหนสร้าง value ได้มาก คนไข้ก็อยากไปรักษาด้วย พอมีคนไข้โรคหนึ่ง ๆ เยอะ โรงพยาบาลนั้นก็มีความเชี่ยวชาญในโรคนั้นมาก ก็สามารถสร้าง value ได้มากขึ้น มีอำนาจต่อรองกับ payor (บริษัทประกัน, โครงการประกันสุขภาพภาครัฐ) มากขึ้น สามารถสร้างนวัตกรรมใหม่ ๆ ได้ เมื่อ value มากขึ้น คนไข้ก็ยิ่งมากขึ้น วนเป็นวงจรไป

.

2. Measuring Outcomes and Cost

การวัดคุณภาพการดูแลสุขภาพในปัจจุบันเน้นวัดที่กระบวนการ (process) เช่น โรงพยาบาลสามารถดำเนินตาม Guideline ได้มากน้อยแค่ไหน หรือวัดที่ outcome อย่างหยาบ ๆ เช่น วัด 5-year survival แต่ไม่วัดคุณภาพชีวิตในช่วงนั้น ๆ ซึ่งการวัดเหล่านี้ยังไม่สามารถครอบคลุม outcome และ cost ได้อย่างเพียงพอ

การวัด Outcomes ที่ดี

แบ่งเป็น 3 ระดับ

ระดับที่ 1: ภาวะสุขภาพที่มีหลังการรักษา (Health Status Achieved or Retained)
รักษาแล้วรอดมากน้อยขนาดไหน, ถ้ารอดแล้วสภาพเป็นยังไงบ้าง อวัยวะต่าง ๆ ทำงานได้ปกติหรือเปล่า (เช่น ผ่าตัดมะเร็งต่อมลูกหมากแล้วมีเพศสัมพันธ์เป็นอย่างไร), ฯลฯ

ระดับที่ 2: กระบวนการพักฟื้น (Process of Recovery)
มี readmission มากน้อยขนาดไหน, ใช้เวลานานเท่าไรในการกลับเป็นปกติ, มีภาวะแทรกซ้อนอะไรหรือไม่, ถ้าต้องไปรพ. สามารถเข้าถึงการรักษาได้โดยเร็วหรือไม่, ฯลฯ

ระดับที่ 3: ความยั่งยืนของสุขภาพ (Sustainability of Health)
รักษาไปแล้วสุขภาพดีอยู่นานเท่าใด, มีกลับมาเป็นซ้ำหรือเปล่า, มีโรคอะไรตามมาหรือเปล่า

การวัด outcome นี้ถ้าจะให้ดีต้องมีการวัดอย่างเป็นระบบ มีการเปิดเผยข้อมูล และมีการเปรียบเทียบระหว่างสถานพยาบาลต่าง ๆ ในระดับท้องถิ่น, ภูมิภาค, หรือระดับประเทศ นอกจากนี้ การวัด outcome ที่ดีควรมีส่วนร่วมโดยคนไข้ (Patient Reported Outcome Measures, PROMs) ในปัจจุบันที่นิยมทำกันก็ใช้เทคโนโลยีเข้ามาช่วยครับ เช่น ให้คนไข้บันทึก health status ของตัวเองได้ในเว็บหรือแอพ

จริง ๆ สวีเดนทำเรื่องนี้ได้ดีมากนะครับ ไว้มีโอกาสจะเขียนถึงเรื่อง National Quality Register ในสวีเดนนี้ครับ

.

การวัด Cost ที่ดี

การวัดค่าใช้จ่ายที่เกิดขึ้นในปัจจุบันเป็นการทำโดยหน่วยงานที่มีการแยกขาดจากกัน เช่น วัดค่าใช้จ่ายที่เกิดขึ้นในขณะ admit, ค่าใช้จ่ายที่ primary care เป็นต้น แต่ไม่มีใครรู้ค่าใช้จ่ายจริง ๆ ทั้งกระบวนการตั้งแต่สถานพยาบาลแรกจนสถานพยาบาลสุดท้าย สำหรับคนไข้หนึ่งคนในโรคนั้น ๆ

นอกไปจากค่าใช้จ่ายที่เกิดขึ้นที่สถานพยาบาล ยังมีค่าใช้จ่ายอื่น ๆ อีกมากสำหรับโรค ๆ หนึ่งนะครับ เช่น ค่าเดินทาง, ค่าเสียเวลา, ค่าสิ่งของที่เกี่ยวข้อง ฯลฯ

วิธีการวัดที่ VBHC เสนอก็คือ Time-Driven Activity-Based Costing (TDABC) ครับ ไม่ขอลงรายละเอียดนะครับ

สไลด์ด้านล่างนี้ดีครับ โอกาสในการลด cost ใน Health care

.

3. Bundled Payment

รูปแบบการจ่ายเงินในปัจจุบัน ไม่ว่าจะเป็น Fee-for-service หรือ Capitation (เหมาจ่ายรายหัว) ก็ไม่ส่งเสริมให้เกิด value ครับ Fee-for-service คือ สถานพยาบาลทำอะไรมาก็เบิกจ่ายเท่านั้น โรงพยาบาลก็มีแนวโน้มจะดำเนินการรักษาที่ไม่ได้จำเป็นกับคนไข้ เพื่อจะได้เบิกเงินได้เยอะ ๆ ส่วน Capitation โรงพยาบาลก็พยายามทุกวิถีทางเพื่อให้ค่าใช้จ่ายต่อคนไข้แต่ละคนต่ำที่สุด

วิธีที่ดีกว่าคือ Bundled payment หรือก็คือจ่ายมาเป็นก้อน สำหรับคนไข้แต่ละคน สำหรับโรค ๆ หนึ่ง เบิกจ่ายให้ IPUs สำหรับโรคนั้น ๆ ตาม value ที่สร้างได้ (pay-for-value) ก็คือให้เงินมาก้อนหนึ่ง ทุกคนที่ร่วมดูแลคนไข้คนนี้มีส่วนแบ่งในเงินก้อนนี้ วิธีนี้เป็นสร้างแรงจูงใจให้เกิดความร่วมมือในสถานพยาบาลที่เกี่ยวข้องเพื่อให้ value ของคนไข้สูงที่สุด เพราะเป็นผลประโยชน์ร่วมกันของทุกสถานพยาบาล

ตัวอย่างการนำระบบ bundled payment ไปใช้ใน Stockholm

.

4. Integrate Care Delivery Across Separate Facilities

การจะก่อให้เกิดการบูรณาการระหว่างสถานพยาบาล ต้องมี 4 อย่างครับ

4.1 กำหนดขอบเขตการบริการใหัชัดเจน

อย่างที่กล่าวไปข้างต้นว่าเป็นสถานพยาบาลเดียวที่ทำได้ทุกอย่างนั้นทำให้เกิดปัญหาทำได้ไม่ดีซักอย่าง สิ่งที่ควรทำคือเลือกทำแค่บางอย่างแล้วหาความร่วมมือกับสถานพยาบาลอื่น ๆ เช่น โรงเรียนแพทย์ควรยกเลิกการตรวจโรคที่ไม่ซับซ้อนให้โรงพยาบาลทั่วไปเป็นคนตรวจ หรือรพ.ที่เชี่ยวชาญเรื่องโรคหัวใจ ก็ควรตรวจแต่โรคหัวใจ

4.2 รวมผู้ป่วยกลุ่มเดียวกันไปรับการบริการที่เดียวกัน

หลังจากขั้นที่ 4.1 ที่แต่ละสถานพยาบาลเลือกแล้วว่ามีความเชี่ยวชาญด้านไหน การที่สถานพยาบาลจะอยู่รอดได้ในทางการเงิน จำเป็นต้องมีจำนวนผู้ป่วยที่มากพอ ดังนั้นจึงต้องส่งผู้ป่วยที่เป็นโรคหนึ่ง ๆ ไปรักษาที่สถานพยาบาลที่มีความเชี่ยวชาญในโรคนั้น ๆ ผลคือผู้ป่วยได้รับการดูแลที่ดี สถานพยาบาลอยู่รอดได้

4.3 เลือกสถานพยาบาลให้เหมาะสมกับบริการ

ความเหมาะสมก็คือ เหมาะสมในแง่ความฉุกเฉิน, ความซับซ้อนของโรค, ความสะดวกของคนไข้, ฯลฯ เช่นการส่งเคสที่ไม่ซับซ้อนไปให้โรงพยาบาลทั่วไป ยกตัวอย่างการกระจายคนไข้ของ The Children’s Hospital of Philadelphia ที่มีโรงพยาบาลในเครือข่ายจำนวนมาก จึงลดการทำหัตถการและการตรวจหลาย ๆ อย่างออกจากโรงพยาบาล โฟกัสเฉพาะโรคที่ซับซ้อน

4.4 บูรณาการการดูแลข้ามสถานพยาบาล

จำเป็นต้องออกแบบการบริการให้ดี เช่น ผู้ป่วยอาจไปรับการประเมินและการผ่าตัดที่โรงพยาบาลหนึ่งที่มีความเชี่ยวชาญ แต่ไปพักฟื้นที่อีกโรงพยาบาล และติดตามการรักษาที่คลินิกใกล้บ้าน เป็นต้น

.

5. Expand Areas of Excellence Across Geography

ก็คือสถานพยาบาลที่มีความเชี่ยวชาญในเรื่องหนึ่ง ๆ ไม่จำเป็นต้องให้บริการแก่ประชาชนในพื้นที่ของตนเองเท่านั้น แต่ควรขยายความเชี่ยวชาญนั้นไปที่บริเวณอื่น ๆ ด้วย โดยการใช้ระบบ Affiliate (สถานพยาบาลเครือข่าย) ก็คือการให้ staff ของโรงพยาบาลแม่ข่ายบางส่วนหมุนเวียนเข้าไปทำงานในโรงพยาบาลเครือข่าย แล้วใช้ระบบการบริหารจัดการ การติดตามคุณภาพ แบบเดียวกับโรงพยาบาลแม่ข่าย ตัวอย่างของระบบแบบนี้คือ Cleveland Clinic ที่ขยายบริการผ่าตัดหัวใจไปทั่วฝั่ง East coast ของอเมริกา อยู่ที่ไหนก็สามารถรับการผ่าตัดหัวใจด้วยคุณภาพระดับเดียวกับผ่าที่ Cleveland ได้

.

6. Build an Enabling Information Technology Platform

หากท่านใดอ่านมาถึงตรงนี้ น่าจะพอเห็นภาพว่าทั้ง 5 ข้อที่ผ่านมา มันจะเป็นไปไม่ได้เลยถ้าไม่มีระบบ IT ที่มีประสิทธิภาพเป็นฐานให้ ระบบไอทีนี้ต้องมีศูนย์กลางที่ผู้ป่วย ก็คือประวัติการรักษาและข้อมูลที่เกี่ยวข้องทั้งหมดอยู่กับผู้ป่วยไม่ใช่สถานพยาบาล

.

ตัวอย่างการดำเนินการด้าน Value-Based Health Care

Karolinska Hospital, Stockholm, Sweden

โรงพยาบาลมหาวิทยาลัยผมเองครับ น่าจะเป็นที่แรกในสวีเดนเลยมั้งครับที่ดำเนินการแบบ VBHC เต็มรูปแบบ ลองดูการดำเนินงานของเขาได้ในวิดีโอนี้ครับ

Accountable Care Organizations (ACOs)

อธิบานสั้น ๆ คือการรวมกลุ่มกันของหลาย ๆ สถานพยาบาล (รวมตั้งแต่ primary care, โรงพยาบาล, post-acute care center) เพื่อให้บริการผู้ป่วย และเบิกจ่ายด้วยระบบ bundled payment ร่วมกัน ถ้าผู้ป่วยมี outcome ที่ดี ทุกสถานพยาบาลใน ACO ได้ประโยชน์ร่วมกัน ผมว่าเป็นการดำเนินงานด้าน VBHC ที่เป็นรูปธรรมที่สุดแล้ว อ่านเพิ่มเติมดูได้ใน Wikipedia ครับ

.

ความเห็นผมและการปรับใช้กับเมืองไทย

IPUs

ในการนำไปปฏิบัติใช้จริงคงไม่สามารถทำได้ง่าย ๆ เท่าไหร่นะครับ อย่างถ้าบอกว่าจะให้แต่ละสถานพยาบาลเลือกทำเฉพาะสิ่งที่ตนเชี่ยวชาญไม่ต้องทำทุกอย่าง ผมก็ยังนึกภาพไม่ค่อยออกนะครับว่ามันจะออกมาเป็นแบบไหนในไทย สมมติรพ.อำเภอนี้รับไป 10 โรค อีกรพ.รับไปอีก 10 โรค แบบนี้ก็แปลก ๆ อีกอย่างคือบ้านเราไม่ได้มีโครงสร้างพื้นฐานด้านการคมนาคมที่สะดวกขนาดที่จะเดินทางข้ามพื้นที่กันได้ง่าย ๆ นัก (คือในเมืองที่การคมนาคมดี ๆ อย่าง Stockholm นี่ จะไปรพ.ใกล้บ้านกับไกลออกไปหน่อยมันก็ไม่ได้ใช้ความพยายามต่างกันเท่าไหร่ไงครับ)

ความพร้อมด้าน eHealth

อันนี้เรื่องใหญ่มาก ๆ คือถ้าไม่ได้มี eHealth infrastructure ที่ดี ที่ว่ามาทั้งหมดนี่แทบจะทำไม่ได้เลยครับ ผมว่าด้วยสภาพปัจจุบันนี่เอาแค่ health information exchange ข้ามรพ.กันได้เนียน ๆ ก่อนก็ยังดีครับ

การวัด Outcome และ Cost

จะวัดแบบที่เสนอมานี่ ไม่ง่ายนะครับ ต้องการการลงแรงที่หนักพอควรทั้งทาง management และ technical ถ้าวัด outcome และ cost ไม่ได้ก็ทำ bundled payment ลำบากไปด้วยแหละครับ

.

สรุป

ผมว่าเรื่อง VBHC นี่เป็นเรื่องที่กำลังเป็นเทรนด์มาก ๆ นะครับ เพราะเป็นสิ่งที่คนตั้งความหวังว่าจะมาหยุดวิกฤติ health care cost ในอเมริกาและช่วยพัฒนาคุณภาพการดูแลรักษาได้ ฟัง lecture เกี่ยวกับ U.S. health care นี่จะเจอเรื่องนี้บ่อยมาก แต่กระแสนี้ไม่ได้อยู่แค่ในอเมริกานะครับ ในยุโรปเองก็มีข่าวความพยายามจะ implement เรื่องนี้มาเรื่อย ๆ เช่น ใน Stockholm ก็มี Karolinska Hospital ที่กล่าวไป

สำหรับประเทศไทย ยังไม่ค่อยเห็นคนพูดเรื่องนี้มากนัก และจะสามารถปรับใช้อย่างไรกับประเทศไทยก็คงต้องมีการศึกษากันต่อไปครับ

สำหรับ blog นี้ก็ขอจบแต่เพียงเท่านี้นะครับ ผมเองก็ไม่ใช่ผู้เชี่ยวชาญอะไร มีคำแนะนำหรือข้อเสนอแนะอย่างไรบอกได้นะครับ 🙂 ไว้พบกันใหม่โอกาสหน้าครับ

Health System